ถุติํ อกาสิฯ เถโร ฉทฺทนฺตทหตีเร ทฺวาทส วสฺสานิ วสิตฺวา อุปกฏฺเฐ ปรินิพฺพาเน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปรินิพฺพานํ อนุชานาเปตฺวา ตตฺเถว คนฺตฺวา ปรินิพฺพายีติฯ

อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

3-8. ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรอปทานวณฺณนา

ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต ปิณฺโฑลภารทฺวาชสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปพฺพตปาเท คุหายํ วิหาสิฯ ภควา ตสฺส อนุคฺคหํ กาตุํ โคจราย ปกฺกนฺตกาเล ตสฺส สยนคุหํ ปวิสิตฺวา นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ สีโห โคจรํ คเหตฺวา นิวตฺโต คุหทฺวาเร ฐตฺวา ภควนฺตํ ทิสฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ ชลชถลชปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา จิตฺตํ ปสาเทนฺโต ภควโต อารกฺขณตฺถาย อญฺเญ วาฬมิเค อปเนตุํ ตีสุ เวลาสุ สีหนาทํ นทนฺโต พุทฺธคตาย สติยา อฏฺฐาสิฯ ยถา ปฐมทิวเส, เอวํ สตฺตาหํ ปูเชสิฯ ภควา ‘‘สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺฐหิตฺวา วฏฺฏิสฺสติ อิมสฺส เอตฺตโก อุปนิสฺสโย’’ติ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสํ ปกฺขนฺทิตฺวา วิหารเมว คโตฯ

สีโห พุทฺธวิโยคทุกฺขํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต กาลํ กตฺวา หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต นครวาสีหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺโน สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล โกสมฺพิยํ รญฺโญ อุเทนสฺส ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ภารทฺวาโชติสฺส นามํ อโหสิฯ

โส วยปฺปโต ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจนฺโต มหคฺฆสภาเวน อนนุรูปาจารตฺตา เตหิ ปริจฺจตฺโต ราชคหํ คนฺตฺวา ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ลาภสกฺการํ ทิสฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา โภชเน อมตฺตญฺญู หุตฺวา วิหรติฯ สตฺถารา อุปาเยน มตฺตญฺญุตาย ปติฏฺฐาเปนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา ภควโต สมฺมุขา ‘‘ยํ สาวเกหิ ปตฺตพฺพํ, ตํ มยา อนุปฺปตฺต’’นฺติ, ภิกฺขุสงฺเฆ จ ‘‘ยสฺส มคฺเค วา ผเล วา กงฺขา อตฺถิ, โส มํ ปุจฺฉตู’’ติ สีหนาทํ นทิฯ เตน ตํ ภควา – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สีหนาทิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลภารทฺวาโช’’ติ (อ. นิ. 1.188, 195) เอตทคฺเค ฐเปสิฯ

[613] เอวํ เอตทคฺคํ ฐานํ ปตฺวา ปุพฺเพ กตปุญฺญสมฺภารํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน อตฺตโน ปุญฺญกมฺมาปทานํ วิภาเวนฺโต ปทุมุตฺตโรติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ ปุรโต หิมวนฺตสฺสาติ หิมาลยปพฺพตโต ปุพฺพทิสาภาเคติ อตฺโถฯ จิตฺตกูเฏ วสี ตทาติ ยทา อหํ สีโห มิคราชา หุตฺวา หิมวนฺตปพฺพตสมีเป วสามิ, ตทา ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา อเนเกหิ จ โอสเธหิ, อเนเกหิ จ รตเนหิ จิตฺตวิจิตฺตตาย จิตฺตกูเฏ จิตฺตปพฺพตสิขเร วสีติ สมฺพนฺโธฯ

[614] อภีตรูโป ตตฺถาสินฺติ อภีตสภาโว นิพฺภยสภาโว มิคราชา ตตฺถ อาสิํ อโหสินฺติ อตฺโถฯ จตุกฺกโมติ จตูหิ ทิสาหิ กโม คนฺตุํ สมตฺโถฯ ยสฺส สทฺทํ สุณิตฺวานาติ ยสฺส มิครญฺโญ สีหนาทํ สุตฺวา พหุชฺชนา พหุสตฺตา วิกฺขมฺภนฺติ วิเสเสน ขมฺภนฺติ ภายนฺติฯ

[615] สุผุลฺลํ ปทุมํ คยฺหาติ ภควติ ปสาเทน สุปุปฺผิตปทุมปุปฺผํ ฑํสิตฺวาฯ นราสภํ นรานํ อาสภํ อุตฺตมํ เสฏฺฐํ สมฺพุทฺธํ อุปคจฺฉิํ, สมีปํ อคมินฺติ อตฺโถฯ วุฏฺฐิตสฺส สมาธิมฺหาติ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส พุทฺธสฺส ตํ ปุปฺผํ อภิโรปยิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[616] จตุทฺทิสํ นมสฺสิตฺวาติ จตูสุ ทิสาสุ นมสฺสิตฺวา สกํ จิตฺตํ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อาทเรน ปติฏฺฐเปตฺวา สีหนาทํ อภีตนาทํ อนทิํ โฆเสสินฺติ อตฺโถฯ

[617] ตโต พุทฺเธน ทินฺนพฺยากรณํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโรติอาทิมาหฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[618] วทตํ เสฏฺโฐติ ‘‘มยํ พุทฺธา, มยํ พุทฺธา’’ติ วทนฺตานํ อญฺญติตฺถิยานํ เสฏฺโฐ อุตฺตโม พุทฺโธ อาคโตติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส อาคตสฺส ภควโต ตํ ธมฺมํ โสสฺสาม สุณิสฺสามาติ อตฺโถฯ

[619] เตสํ หาสปเรตานนฺติ หาเสหิ โสมนสฺเสหิ ปเรตานํ อภิภูตานํ สมนฺนาคตานํ เตสํ เทวมนุสฺสานํฯ โลกนายโกติ โลกสฺส นายโก สคฺคโมกฺขสมฺปาปโก มม สทฺทํ มยฺหํ สีหนาทํ ปกิตฺเตสิ ปกาเสสิ กเถสิ, ทีฆทสฺสี อนาคตกาลทสฺสี มหามุนิ มุนีนมนฺตเร มหนฺโต มุนิฯ เสสคาถา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[622] นาเมน ปทุโม นาม จกฺกวตฺตี หุตฺวา จตุสฏฺฐิยา ชาติยา อิสฺสริยํ อิสฺสรภาวํ รชฺชํ การยิสฺสตีติ อตฺโถฯ

[623] กปฺปสตสหสฺสมฺหีติ สามฺยตฺเถ ภุมฺมวจนํ, กปฺปสตสหสฺสานํ ปริโยสาเนติ อตฺโถฯ

[624] ปกาสิเต ปาวจเนติ เตน โคตเมน ภควตา ปิฏกตฺตเย ปกาสิเต เทสิเตติ อตฺโถฯ พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสตีติ ตทา โคตมสฺส ภควโต กาเล อยํ สีโห มิคราชา พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติสฺสตีติ อตฺโถฯ พฺรหฺมญฺญา อภินิกฺขมฺมาติ พฺราหฺมณกุลโต นิกฺขมิตฺวา ตสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ

[625] ปธานปหิตตฺโตติ วีริยกรณตฺถํ เปสิตจิตฺโตฯ อุปธิสงฺขาตานํ กิเลสานํ อภาเวน นิรุปธิฯ กิเลสทรถานํ อภาเวน อุปสนฺโตฯ สพฺพาสเว สกลาสเว ปริญฺญาย ปหาย อนาสโว นิกฺกิเลโส นิพฺพายิสฺสติ ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพุโต ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ

[626] วิชเน ปนฺตเสยฺยมฺหีติ ชนสมฺพาธรหิเต ทูรารญฺญเสนาสเนติ อตฺโถฯ วาฬมิคสมากุเลติ กาฬสีหาทีหิ จณฺฑมิคสงฺเคหิ อากุเล สํกิณฺเณติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตตฺถเมวาติฯ

ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

3-9. ขทิรวนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

คงฺคา ภาคีรถี นามาติอาทิกํ อายสฺมโต ขทิรวนิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร ติตฺถนาวิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มหาคงฺคาย ปยาคติตฺเถ ติตฺถนาวาย กมฺมํ กโรนฺโต เอกทิวสํ สสาวกสงฺฆํ ภควนฺตํ คงฺคาตีรํ อุปคตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นาวาสงฺฆาฏํ โยเชตฺวา มหนฺเตน ปูชาสกฺกาเรน ปรตีรํ ปาเปตฺวา อญฺญตรํ ภิกฺขุํ สตฺถารา อารญฺญกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิยมานํ ทิสฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานํ อกาสิฯ ภควา ตสฺส ปตฺถนาย อวญฺฌภาวํ พฺยากาสิฯ

โส ตโต ปฏฺฐาย ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ นาลกคาเม รูปสาริยา นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ ตํ วยปฺปตฺตํ มาตาปิตโร ฆรพนฺธเนน พนฺธิตุกามา หุตฺวา ตสฺส อาโรเจสุํฯ โส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา ‘‘มยฺหํ เชฏฺฐภาตา อยฺโย อุปติสฺโส อิมํ วิภวํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิโต, เตน วนฺตํ เขฬปิณฺฑํ กถาหํ อนุภวิสฺสามี’’ติ ชาตสํเวโค ปาสํ อนุปคจฺฉมานมิโค วิย ญาตเก วญฺเจตฺวา เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน ภิกฺขูนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมเสนาปติโน กนิฏฺฐภาวํ นิเวเทตฺวา อตฺตโน ปพฺพชฺชาย ฉนฺทํ อาโรเจสิฯ ภิกฺขู ตํ ปพฺพาเชตฺวา ปริปุณฺณวีสติวสฺสํ อุปสมฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชสุํฯ โส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ขทิรวนํ ปวิสิตฺวา วิสฺสมนฺโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อรหา อโหสิฯ โส อรหา หุตฺวา สตฺถารํ ธมฺมเสนาปติญฺจ วนฺทิตุํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ ปตฺวา เชตวนํ ปวิสิตฺวา สตฺถารํ ธมฺมเสนาปติญฺจ วนฺทิตฺวา กติปาหํ เชตวเน วิหาสิฯ อถ นํ สตฺถา อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อารญฺญกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิ – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อารญฺญกานํ ยทิทํ เรวโต’’ติ (อ. นิ. 1.198, 203)ฯ